गाउँमाथिको एउटा कविता

 कविको परिचय र प्रवृत्ति

दिनेश अधिकारी (वि.सं. २०१६) नेपाली कविताको समसामयिक धाराका विशिष्ट प्रतिभा हुन् । उनी नेपाली साहित्यका प्रसिद्ध कवि तथा गीतकार हुन् । कवि अधिकारीका अन्तरका छिटाहरू (२०३७),‘धर्तीको गीत (२०४४), इन्द्घजात्रा (२०५१), अतिरिक्त अभिलेख, आदिम आवाज, मन र मोडहरू, सीमान्त सपना जस्ता कृतिहरू प्रकाशित छन् । उनी सामाजिक समस्यामा आधारित विषयवस्तुमा घतलाग्दा कविता रच्ने कवि हुन् । उनका कवितामा मानवतावाद र राष्ट्रियताको भावधारा पनि पाइन्छ । गाउँमाथि एउटा कविता नेपालका ग्रामीण भेगका यथार्थ र समस्यामा आधारित ग्रामीण भेगको वास्तविक चित्र उतारिएको गद्य कविता हो ।

भावार्थ बोध

गाउँका घरहरू सेताम्मे कपाल फुलेकी बुढी मान्छेका थोता दाँतहरू जस्तै ठाउँ ठाउँमा रहेका हुन्छन् । खर, पराल, ढुङ्का आदिका छानो लगाइएका घरहरू कतै कतै एकै ठाउँमा गुजमुजिएका पनि हुन्छन् । घरभित्र रहेका मान्छेहरू अन्धविश्वासलाई विश्वास मानेर बसिरहेका हुन्छन् । गाउँमा समय घडीले होइन कुखुराको भालेले बासेर जनाउने गर्छ । विदेसिएकाहरूको सञ्चो बिसञ्चो अँगेनामा नुन पड्काएर अन्दाज गरिन्छ । कवि गाउँमा विज्ञानको बेग्लै तरिका रहेको कुरा अभिव्यक्त गर्दछन् । गाउँका मानिसको आङमा घाम लाग्ने नलाग्ने कुरा अर्थात् जीवन कसरी व्यतीत हुन्छ भन्ने कुरा खेतबारीमा हुने बालीनालीको उब्जाउलाई हेरेर निश्चय गरिन्छ । हाम्रा देशका अधिकांश गाउँहरूको यही अवस्था रहेको छ, चाहे त्यो सुदूर पूर्वका गाउँ होस् चाहे सुदूर पश्चिमका गाउँ होस् ।

गाउँले जीवन छिमेकीको अगेनाबाट आगो ओसारेर सुरु हुन्छ । त्यस्तै गोठमा रहेका गाईवस्तुलाई घाँसपात हालेर केटाकेटी हुन्छ भने खेतमा गोरु नारेर तन्नेरी हुन्छ। गाउँलेहरू दिनभरि कामको चटारो पर्ने हुँदा हतारिइरहन्छन् । आÇनो व्यक्तिगत कामका अतिरिक्त उनीहरूलाई जन्त जाने, मलामी जाने, पर्म जाने, सिकिस्त बिरामीका लागि धामीझाँक्री बसाउने, जात्रामा गएर रमाइलो गर्ने जस्ता कामहरू पनि गर्नुपर्ने हुन्छ । गाउँभरिका मान्छेलाई पानीका लागि एउटा मात्र इनार रहेको हुन्छ। पानीका लागिकहिल्यै झगडा पर्दैन । पानी खान नपाएको गुनासो कहिल्यै सुनिँदैन । मेलापात जाँदा आफ्नै सन्तान पनि भार हुन सक्छ भन्ने कुरालाई बिर्सिएर काखको सानो नानीलाई मजेत्रोले पिठ्यूँमा बाँधी सबै आमा मेलापातमा जान तयार हुन्छन् । उनीहरूलाई भकारो सोहोर्ने शैली, अनौ समात्ने तरिका, कोदालो अर्जाप्ने कुरा मात्र थाहा हुन्छ । बाली लगाउने र भि’र्याउने समय मात्र थाहा हुन्छ । यसलाई चुनाव, उत्सव केहीले पनि रोक्न छेक्न सक्दैन ।

सम्पादकलाई सम्बोधन गर्दै कवि बमवर्षाका खबरहरू छापिएकामा दुखेसो गर्छन् । बालिग मताधिकारका कुराहरू, साहित्यिक आन्दोलनका इतिहासहरू, अन्तरिक्ष यानका गतिविधिहरू छापेर नयाँ नेपालको कल्पना साकार नहुने कुरा कवि अभिव्यक्त गर्दछन् । तपाइँ हामीले गर्व गर्ने सगरमाथालाई काँधमा बोकेर उभिएको गाउँ, तपाइँ हामीलाई नागरिकता बाँड्ने देशको जन्मदाता गाउँ अझै पनि लङ्कडो खुट्टा उचालेर ढिकीमा उभइरहेको छ, जाँतोमा टाउको अड्याएर निदाइरहेको छ । चुनावका घोषणापत्रहरू गाउँलेहरूका लागि सिँगान पुछ्ने कागजभन्दा बढी सफल हुन सक्दैन । त्यस्तै अन्तरिक्षका गतिविधिहरू पढ्नु भनेको उनीहरूका लागि दन्त्यकथा अर्थात् एकादेशको कथाको सिलसिला जोड्नु जत्तिको मात्र हो । गाउँलेहरूका निम्ति यसको केही अर्थ छैन ।

मूल भाव वा सन्‍देश

नेपाली साहित्यका प्रसिद्ध कवि तथा गीतकार दिनेश अधिकारी (वि.सं. २०१६) द्वारा रचित गाउँमाथि एउटा कविता गद्य शैली ( मुक्त लय) मा संरचित कविता हो । प्रस्तुत कवितामा सानाठुला गरेर ६९ हरफहरू रहेका छन् । सरल र प्रभावकारी भाषाशैलीको प्रयोग गरिएको यस कवितामा कविले नेपालका ग्रामीण भेगहरूको यथार्थ चित्रण गर्दै राष्ट्रिय चेत जागृत गर्ने उद्देश्य राखेका छन् ।

देशमा जतिसुकै ठुला राजनीतिक परिवर्तन आए पनि ग्रामीण क्षेत्र सधैँ उपेक्षित रहेको कटु यथार्थलाई कवितामा चित्रण गरिएको छ । गाउँलेहरू अझै पनि शिक्षा, स्वास्थ्य जस्ता आधारभूत विकासका पूर्वसर्तबाट वञ्चित रहनुपरेको छ । अन्धविश्वासमै जीवन जिउन विवश हुनुपरेको छ । सिकिस्त बिरामी पर्दा पनि धामीझाँक्री कै भर पर्नु परेको छ ।

गाउँलेहरू कर्मशील छन् निस्वार्थी छन् इमानदार छन् । आÇनोसँगै छिमेकीको पनि उनीहरूलाई चासो रहेको छ। मिलेर बस्छन्; मिलेर काम गर्छन् एकअर्काको सुखदुःखमा साथ दिन्छन् । गाउँलेहरूलाई अन्य केही कुरा पनि थाहा छैन । उनीहरूलाई काम गर्ने शैली मात्र थाहा छ । भकारो सोहोर्ने, अनौ समात्ने, कोदालो अर्जाप्ने जस्ता कुरा थाहा छ । बाली लगाउने र भि’र्याउने समय थाहा छ । यस्ता कार्यहरूलाई चुनाव र विभिन्न उत्सवले पनि छेक्न सक्दैन ।

नेपालका पत्रपत्रिकाहरू विदेशका र सहरका मात्र खबर छाप्ने गर्छन् । ग्रामीण क्षेत्रका समाचारलाई प्राथमिकता दिँदैनन् । कवि सम्पादकलाई सम्बोधन गर्दै यस्ता खबरहरू गाउँलेका लागि दन्त्यकथा अर्थात् एकादेशको कथा जस्तै हो, जसको कुनै महत्व छैन । चुनावी घोषणापत्र सिँगान पुछ्ने कागजभन्दा बढी कामयाब गाउँलेहरूका लागि नहुने तर्क कविको रहेको छ ।

यसप्रकार नेपालका ग्रामीण क्षेत्रहरूको वास्तविक चित्र उतार्दै कविले नेपालको पहिचानका रूपमा रहेको ग्रामीण क्षेत्रहरूको विकास नभएसम्म देशको उन्नति नहुने राष्ट्रिय चेतनाको भाव कवितामा अभिव्यक्त गरेका छन् । कवितामा कविले सम्पादकलाई पनि पत्रकारिता गर्ने भए ग्रामीण क्षेत्रका खबरहरू प्राथमिकताका साथ छाप्न र ग्रामीण भेगका समस्या उजागर गर्न आग्रह गरेका छन् । राजनीतिक दलले ग्रामीण भेगका समस्यालाई समेटी घोषणापत्र बनाई कार्यान्वयन गर्नुपर्ने कुरामा समेत कविले जोड दिएका छन् ।

उज्ज्यालो यात्रा कविता, नमूना प्रश्नोत्तर

 

नमुना उत्तर

'उज्यालो यात्रा' कविताको तलको अंश पढी सोधिएको प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् ।

उदात्त कर्मको यात्रा गर्दछन् जो सधैं सधैं

आदर्श नमुना मान्छे बन्दछन् विश्वमा तिनै ।

यस्तो आदर्श यात्रामा कहिले चलूँला नि म ?

चन्द्रसूर्य बनी आफैँ कहिले बलुँला नि म ?

आफ्नै पौरखले बाटो कहिले खनुला नि म ?

सर्वोच्च कविता आफैँ कहिले बनुँला नि म ?

प्रश्न

हामी कस्तो मान्छे बन्‍न सक्नुपर्छ ? 'उज्यालो यात्रा' कविताको माथिको कवितांशलाई समेत आधार बनाएर समीक्षा गर्नुहोस् ।

उत्तरः प्रश्नको सन्दर्भका निम्ति दिइएका श्लोकहरू 'उज्यालो यात्रा' को कवितासँग सम्बन्धित छन् । 'उज्यालो यात्रा' कविता कवि रामप्रसाद ज्ञवालीद्वारा लेखिएको हो । कवि ज्ञवाली नेपाली साहित्यमा छन्द कविका रूपमा चिनिन्छन् । कवितामा समसामायिक विषय तथा नैतिकताको सन्देश दिनु उनको विशेषता हो। 'उज्यालो यात्रा' कवितामा कवि ज्ञवालीले मान्छेले आफूभित्रका नराम्रा भावहरूको त्याग गरी असल भावना विकास गर्ने प्रेरणाका

साथै कर्मशील बन्‍ने सन्देश दिएका छन् ।

उज्यालो यात्रा कवितामा कविले मान्छेले कर्मशील बन्न अनेक कार्यहरू गर्न सक्ने कुरा बताएका छन् । जो राम्रो ज्ञान पाएर धर्तीलाई मनोहर पार्दछन् तिनीहरूले आफूलाई कर्मशील बनाउन सक्छन् । मान्छेले गर्ने राम्रो कर्ममा अथाह शक्ति लुकेको हुन्छ । कर्मकै कारण मरूभूमिलाई पनि उत्पादनशील बनाउन सकिन्छ । कर्मशील व्यक्ति नै आदर्श र नमुना बन्‍नु  भन्‍ने भाव माथिका श्लोकमा आएको छ । कर्मले नै जिन्दगीलाई हसिलो र सुखी बनाउन सकिन्छ । हाम्रो कर्मले सुन्दर विश्वको सिर्जना गर्न सक्छ । हामीले कर्मशील जीवन बनाउनु आवश्यक छ । विश्वमा नै आदर्श र नमुना बन्‍नका लागि कर्म गर्नुपर्ने वा कर्मशील भएर आफ्नो पौरखले आफ्नो बाटो तय गर्नुपर्ने चिन्तन भएको छ । मानिसभित्र उच्च सङ्‍कल्प हुनुपर्छ । सङ्‍कल्पका कारणले असम्भव र असजिला ठानिएका कामहरू पनि सम्भव र सजिला बन्‍न सक्छन् । मानिसले आफ्नो उद्देश्य पूरा गर्न अठोट लिएमा ऊ कर्मशील बन्‍न  सक्छ । अठोटका कारणले संसारमा चिनिएका महान् मान्छेहरू सफल भएका हुन् त्यसैले हामीले पनि अठोटका साथ कर्मपथमा अघि बढ्नु जरूरी छ । मानिसले आफ्नो जीवनलाई उच्च कार्यका निम्ति अघि बढाए ऊ कर्मशील बन्छ । ज्ञानप्राप्‍त गरी पृथ्वीलाई सुन्दर बनाउन अघि बढियो भने पनि कर्मशील बन्‍न सकिन्छ । महान् काम गरी संसारका लागि आदर्श जो बन्‍न सक्दछन् तिनीहरू नै कर्मशील हुन्छन् । त्यसैले हामी पनि कर्मशील बन्‍नका लागि उदात्त कर्म गर्ने बाटोमा लाग्‍नुपर्दछ ।

 'उज्यालो यात्रा' कविता पद्यशैली तथा सरल नेपाली भाषाको माध्यमबाट लेखिएको छ । आठ अक्षरको एक पाउ हुने चार पाउको एक श्लोक हुने अनुष्‍टुप छन्दको माध्यमबाट रचना गरिएको कवितामा मान्छेले कर्मशील बन्‍ने प्रेरणा पाउँछ । पटक पटक अभ्यास गरेर, दृढ सङ्‍कल्प लिएर मान्छेको जीवनलाई सहज बनाउने कर्म गरेर, ज्ञान सिकेर र आदर्श बन्‍न उच्च कर्म गरेर हामी कर्मशील बन्‍न सक्नुपर्छ भन्‍ने तर्फ कविताले सङ्‍केत गरेको छन् । कविताका अनुसार हामी उदात्त, कर्मशील, उदाहरणीय मान्छे बन्‍नुपर्छ । हामी आदर्श बाटोमा हिँड्ने, चन्द्रसूर्य जस्तै चहकिला, पौरखी र आत्मनिर्भर बन्‍न सक्नुपर्छ ।

भाव विस्तार /व्याख्‍या

आफ्नै पौरखले बाटो कहिले खनुला नि म ?

सर्वोच्च कविता आफैँ कहिले बनूँला नि म ?

उत्तरः “आफ्नै पौरखले .....................................

................................................ बनूँला नि म ?”

माथिको पद्यांश छन्द कविताका सशक्त कवि रामप्रसाद ज्ञवालीद्वारा लिखित 'उज्यालो यात्रा' कविताबाट साभार गरिएको हो । उज्यालो यात्रा कविता ज्ञवालीको नैतिक चेतनाले ओतप्रोत कविता हो । यो कविता कक्षा १० को अनिवार्य नेपाली पुस्तकमा समाविष्‍ट छ । कवितामा परिश्रमको चर्चा गर्दै परिश्रमले मानिस सफलताको बाटोमा अग्रसर हुने कुरा गरिएको छ त्यो जसले परिश्रम र पसिनाको मूल्य बुझ्ने मानिस सर्वोच्च शिखरमा पुग्‍न सक्ने वा सफलताको उच्चतम बिन्दुमा पुग्‍ने सङ्‍केत कवितांशले गरेको छ ।

परिश्रम गर्नु र मेहनती बन्‍नु नै कर्मशीलता हो । कर्मले नै मानिसका सम्भावनाका ढोकाहरू खुल्ने भएकोले हामीले मनमा उच्च सङ्‍कल्प लिएर अगाडि बढ्नुपर्छ । परनिर्भरता त्यागेर आत्मनिर्भर हुने हो भने अल्छी नबनेर निरन्तर कर्ममा लाग्‍नुपर्छ । हाम्रो ज्ञान परोपकारमा खर्चनुपर्छ । आफ्नै पौरखले असल बाटो निर्माण गरेर देशको लागि सुनौलो नाम राख्नुपर्छ । अन्याय, अत्याचार, शोषण सहेर बस्ने कार्य गर्नुहुँदैन र यस्ता कार्य अरूलाई पनि गर्न दिनुहुँदैन । सधैं आदर्श मान्छे बन्‍ने लक्ष्य राखेर महान् कार्य गर्नतिर तल्‍लिन हुनुपर्छ । जस्तोसुकै अवस्थामा पनि हामी चन्द्रसूर्य जस्तो भएर अगाडि बढेमा हामीले आफ्नो बाटो आफैँ खनेर वा आफ्नो भविष्यको बाटो आफैँ कोरेर सगरमाथा जस्तै अटल हुन सकिने कुरा माथिको पद्यांशले गरेको छ । कविको म पात्रलाई आफ्ना निम्ति पौरख गर्ने स्वाभिमानी बन्‍ने रहर छ त्यसैले उनी आफ्नो स्वाभिमानी भविष्यको बाटो अहिलेदेखि नै खन्‍न र निखन्‍न चाहन्छन् । उच्च भावनाले ओतप्रोत कविता जस्तै शान्त  र मधुर बन्‍ने म पात्रको रहर कवितांशमा व्यक्त भएको छ ।

यसरी मिठासपूर्ण पद्य भाषाशैलीको प्रयोग गरी अनुष्‍टुप छन्दमा लेखिएको उक्त कवितांशले मानिस असल कर्म गरेर अगाडि बढ्ने हो भने आफ्नो भविष्यको बाटो आजै कोर्न सकिने विचार प्रस्तुत गरेको छ । कवितांशमा आफू आत्मनिर्भर बनेर जिन्दगीको बाटो आफ्नै पौरखले खन्‍नुपर्ने सन्देश अभिव्यक्त छ ।